Rik Coolsaet (67) is politicoloog en professor emeritus internationale politiek aan de UGent. Op 22 november geeft hij een lezing over geopolitiek tijdens de Trefdag van onze sector in Gent. Meer bepaald gaat hij in op geopolitieke evoluties die doorwerken in ons dagelijkse leven, zoals terrorisme, racisme, migratie en mondialisering. Evoluties die altijd een angstreflex uitlokken zonder het juiste tegengif: perspectief. Hoe kan het sociaal-cultureel volwassenenwerk hieraan bijdragen? Socius zat alvast met hem samen voor een verdiepend interview.

Socius: Vandaag worden we met heel wat geopolitieke verschuivingen geconfronteerd. Welke evolutie ziet u het meeste doorwerken in ons dagelijks leven?

Rik Coolsaet: “Ik denk aan twee dingen. Aan de ene kant is er de mondialisering. De wereld wordt veel kleiner door revoluties en versnellingen in onder andere communicatie, handel en transport. We hebben zoveel mogelijkheden. Stel dat je beslist om vanavond naar Kenia te vertrekken, dan kan je dat gewoon doen. Aan de andere kant overweldigen de media je met nieuwsfeiten van over heel de wereld. Vaak heb je de tijd niet om alles te ordenen. Daardoor krijg je het gevoel dat je hulpeloos overgeleverd wordt aan gebeurtenissen die je petje te boven gaan. Migratie is hier een mooi voorbeeld van: als individu word je geconfronteerd met zaken waar jij en ik niets aan kunnen doen. De combinatie van mondialisering met het gevoel dat we het allemaal niet meer kunnen vatten, is volgens mij het effect dat we het meeste voelen in ons dagelijkse leven.”

Is die evolutie nieuw, het overweldigd worden door indrukken van over heel de wereld?

“Ik verwijs graag naar schrijver Lode Zielens in zijn roman Moeder, waarom leven wij?:

Niemand begrijpt waarom fabrieken sluiten. Niemand kan het verband leggen tussen een verren oorlogen, tusschen het ijsch op den stroom, het dichtvriezen van kanalen en rivieren en het stilleggen van de machines. Wie kan daar iets van begrijpen?

“Dat gevoel dat ik beschrijf, dat je willoos overgeleverd wordt aan ontwikkelingen die je petje te boven gaan, komt op regelmatige tijdstippen terug. En op die tijdstippen reageren mensen (en samenlevingen) altijd op dezelfde manier. Je hebt een keuze: ofwel omarm je die ontwikkelingen en de uitdagingen die erbij komen kijken, ofwel plooi je je op jezelf terug. Dat laatste zie je – begrijpelijkerwijs – vooral bij mensen die sowieso al moeilijk meekunnen. Zij begrijpen die ontwikkelingen niet en voelen zich onzeker. Daardoor zien ze elke nieuwe ontwikkeling als bedreigender dan ze in feite is.”

“Kijk bijvoorbeeld naar de discussie over migratie die vandaag op de agenda staat. In realiteit vormt migratie vandaag een veel minder grote bedreiging dan tien jaar geleden. Het verschil? Dat het vandaag op de politieke agenda staat. Ook in het verleden reageerden mensen altijd op dezelfde manier op migratie.”

De politiek zoomt soms in op de angst die mensen ervaren?

“Inderdaad, voor electoraal gewin. Er zijn altijd politieke partijen die inspelen op gevoelens van angst en bedreiging. Partijen die als antwoord op die complexe evoluties een zondebok aanduiden. Dat is een simpele remedie. Vroeger waren dat de joden, vandaag zijn het de moslims. Een andere simpele ‘oplossing’ is je terugplooien op jezelf en je niets meer aantrekken van de rest van de wereld. Dat zie je in de VS met Trump en in Engeland met de Brexit. Vandaag is het blijkbaar ontzettend moeilijk om op een geloofwaardige manier een verbindend verhaal te vertellen. En dat is voor mij de rol die is weggelegd voor het sociaal-cultureel werk.”

Vandaag is het ontzettend moeilijk om op een geloofwaardige manier een verbindend verhaal te vertellen. En dat is de rol die is weggelegd voor het sociaal-cultureel werk.

“Er is een dubbele koers die je kunt bewandelen. Aan de ene kant zijn er politieke partijen en groepen die de nadruk leggen op het idee dat wat jou overkomt, je niet alleen kunt aanpakken. Je hebt anderen nodig. Het beste voorbeeld is Obama. Toen hij in 2008 verkozen werd als democratische kandidaat, verwees hij naar Luther King: ‘Je wandelt niet alleen’. Dat was de kracht van Obama: hij slaagde erin om op een geloofwaardige manier een verbindend verhaal te vertellen. Dat is de grote uitdaging vandaag. Niet alleen in de internationale politiek, maar ook op nationaal vlak. Aan de andere kant is Trump een illustratie van de optie ‘inpluggen op wat verdeelt, op wat je doet, jezelf terugtrekken en loskomen van de complexe wereld’. Trump speelt met het oog op electoraal gewin in op gevoelens van ongerustheid. Gevoelens die legitiem en begrijpelijk zijn, maar die hij uitvergroot. Obama heeft net geprobeerd om die gevoelens te overstijgen.”

Heel wat mensen haken af van de mediaberichtgeving omdat ze die te bedreigend en overweldigend vinden.

“Afhaken is dus een van de twee opties die je hebt. Het is allemaal te complex en te bedreigend. Je wilt niets meer te maken hebben met wat er ‘buiten’ gebeurt. Je trekt je in feite terug in je eigen gelijk. En dat is het negatieve. Politieke formaties zoals die van Trump spelen daarop in, vergroten alles uit en bieden schijnbaar ook een oplossing. Door te zeggen dat het de schuld van de migranten is, van het internationale systeem en van Europa (in het geval van de Brexit), krijg je namelijk het gevoel dat je terug de leiding kunt nemen over jezelf of je land door je terug te trekken. Dat is de illusie.”

Het eerste middel dat je hebt om te reageren op ‘bedreigende’ evoluties, is je politieke engagement.

Hoe kan je als mens omgaan met deze evoluties? En wat is de rol van het sociaal-cultureel werk?

“Als individuen kunnen we al deze ontwikkelingen niet alleen het hoofd bieden. Dat spreekt voor zich. Er is maar één ‘instrument’ om ze aan te pakken: de staat. De staat waarin we wonen en waar we burger van zijn. Het eerste middel dat je hebt om te reageren op ‘bedreigende’ evoluties, is je politieke engagement. Zo kan je inwerken op jouw staat – en in ons geval als Europeanen op Europa.”

“Voor een stuk valt dit samen met het sociaal-cultureel werk. Vroeger maakte het deel uit van een verzuilde samenleving: sociaal-cultureel werk speelde zich af binnen de katholieke, socialistische, liberale en vrijzinnige zuil. Sinds de jaren 70, met de studentenrevolte van mei 1968, zijn we echter geëvolueerd naar een geïndividualiseerde samenleving. De grote overwinning van mijn generatie is dat we komaf maakten met de verzuiling. Maar er is niets in de plaats gekomen. Als je je vroeger bedreigd voelde, had je de geborgenheid van jouw zuil. Die heb je nu niet meer. In plaats daarvan kwam de emancipatie van het individu ten opzichte van de zuil. Maar wat betekent de samenleving voor de samenleving als je alleen maar individuen hebt?

Sociaal-cultureel werk kan verbinden, verdiepen en emanciperen om zo van de geïndividualiseerde samenleving opnieuw een samenleving maken.

“In dit licht speelt het sociaal-cultureel werk van de 21ste eeuw volgens mij een belangrijke rol: het kan opnieuw verbanden en verbindingen leggen die er niet meer zijn omwille van de ontzuiling. Sociaal-cultureel werk kan verbinden, verdiepen en emanciperen. En dat zijn voor mij de drie manieren waarop het sociaal-cultureel werk van de geïndividualiseerde samenleving opnieuw een samenleving kan maken.”

Het nieuwe decreet kiest uitdrukkelijk voor de civiele rol van het middenveld dat op de naad van de leefwereld en het systeem opereert.

“Het probleem met participatie is dat het ongeloof in de politiek is toegenomen. Dat geldt ook voor burgerparticipatie. Sinds de jaren 70 groeit dat ongeloof en sinds de jaren 90 komt het duidelijk aan de oppervlakte met de verkiezingsoverwinning van het Vlaams Blok en van protestpartijen zoals die van Van Rossem. Wat ik vandaag in mijn gemeente Jette voel, is de bereidheid van individuen om zich opnieuw lokaal te engageren. En daar speelt het nieuwe decreet op in. Vijftien jaar geleden bestonden burgerinitiatieven zoals buurt- en actiecomités nog niet. Dat is echt iets van de voorbije jaren. Mensen zoeken opnieuw een verbinding die in de geïndividualiseerde samenleving afwezig is. Ik vind dat dat een positieve trend is waarop het sociaal-cultureel werk kan en mag inspelen.”

Het probleem met participatie is dat het ongeloof in de politiek is toegenomen. Dat geldt ook voor burgerparticipatie.

Zeker. Je ziet vandaag ook een interessante beweging in het middenveld: klassieke verenigingen komen in contact met burgerinitiatieven. Ze kunnen veel van elkaar leren, maar moeten zich ook tot elkaar leren verhouden.

“Drie woorden: verbinden, verdiepen en emanciperen. Met verbinden bedoel ik mensen met elkaar in contact brengen die elkaar anders niet zouden ontmoeten omdat er geen zuilen meer zijn. Verdiepen is belangrijk in onze vluchtige samenleving. Die vluchtigheid voel je sterk in nieuwsberichten. Als je naar het journaal kijkt, volgt het ene nieuwsitem snel op het andere en is er geen tijd meer voor verdieping. Zelfs niet in Terzake of De Afspraak. Sociaal-cultureel werk biedt de ruimte om al die complexe gegevens te ontleden en kan stilstaan bij de vluchtigheid van vandaag. Vanwaar komt dat wat we nu zien? Hoe is dat in het verleden gebeurd? Hoe werd er toen op gereageerd? Perspectief bieden, dus. Vroeger deden de media dat, vandaag hebben ze er geen tijd meer voor. Wat ik bedoel met emanciperen? Aan individuen opnieuw een stem geven in de samenleving.”

Ik heb het gevoel dat er vandaag iets bezig is dat vergelijkbaar is met de sociale bewegingen van jaren 70.

“Dat doet me denken aan het begin van de jaren 70, toen ik me voor politiek begon te interesseren. Politieke partijen werden beschouwd als conservatieve partijen, als status quo. Toen zagen we een beweging die zich van onderuit inzette voor solidariteit met de Derde Wereld, voor feminisme en voor de ecologische beweging. Dat consolideerde zich geleidelijk in ofwel een vernieuwing van de politieke partijen, ofwel in de oprichting van nieuwe partijen zoals Groen. Ik heb het gevoel dat er vandaag iets bezig is dat vergelijkbaar is met de jaren 70. Burgers willen opnieuw aan politiek doen: ze willen zich engageren voor het algemeen belang, voor iets wat hun eigen belang overstijgt.”

Interessant dat je een parallel trekt tussen de sociale bewegingen van de jaren 70 en recente burgerinitiatieven.

“Waarschijnlijk zal het zich op een andere manier uiten. Ik kan dat niet voorspellen, het is aan anderen om dat te doen. Maar ik voel die gelijkenis … ”

Wil je de lezing van Rik Coolsaet op 22 november in Gent graag bijwonen? Schrijf je dan in op trefdag2018.socius.be.