Over educatie, verlangen en volwassenheid

Brad Wilson - Lic.Creativecommons:https://flic.kr/p/prKC5g

“Dwarsdenken over educatie”: een intrigerende titel voor een boeiende studievoormiddag die Socius enkele weken geleden organiseerde. Uitdager van dienst was Gert Biesta, een man met bijzondere en eigenzinnige ideeën over leren en educatie. Omdat zijn betoog heel wat kapstokken bevatte voor het sociaal-cultureel volwassenenwerk, vatten we hier de kern ervan nog eens samen. Met een inspirerend praktijkvoorbeeld als toemaatje.

Driedimensionaal schaken

Biesta ziet het educatief proces als een interactie van drie dimensies. In educatie gaat het altijd wel ergens over, je leert “iets”: kennis, vaardigheden, attitudes. Dat is de dimensie van de kwalificatie. Tijdens het educatief proces is er ook communicatie over tradities, waarden, praktijken. De cursist leert ze kennen en wordt uitgenodigd om er een standpunt tegenover in te nemen en er al dan niet deel van te worden. Dat is de dimensie van de socialisatie. Het educatieve proces heeft ook een impact op het individu. Het verruimt zijn mogelijkheden of perkt ze net in. De cursist stelt zichzelf vragen: hoe ben ik? Hoe sta ik in het leven en in de wereld? Ben ik onafhankelijk of afhankelijk? Stel ik me kritisch op? Wil ik solidair zijn? Biesta noemt dit de dimensie van de subjectificatie.

In een educatief proces kan je deze drie dimensies van elkaar onderscheiden, maar je kan ze niet van elkaar scheiden. Zodra je iets doet in een dimensie, heeft dat impact op de andere twee. Biesta vergelijkt dit met driedimensioneel schaken – een fictief spel dat de fans van Star Trek wellicht niet onbekend is. Eén zet op het ene niveau heeft onmiddellijk gevolgen op de andere twee niveaus. Daarom, zegt Biesta, moeten we als vormgevers en begeleiders van educatieve processen ook op alle die drie domeinen werken.

Over verlangens en volwassenheid

Wat bedoelt Biesta met subjectificatie? Hij maakt een onderscheid tussen identiteit en subjectiviteit. Identiteit gaat om “wie ben ik?” Het individu staat centraal. Bij subjectiviteit is de vraag heel anders: “hoe ben ik in relatie tot de anderen, tot de wereld?” Hier slaat Biesta een brug naar het begrip volwassenheid, dat hij definieert met de woorden van Philippe Meirieu: “in de wereld zijn zonder jezelf in het centrum van de wereld te plaatsen”. Volwassenheid is met andere woorden niet gebonden aan leeftijd of aan lichaamsgrootte, het is een manier van in de wereld zijn zonder dat we onszelf in het centrum van de wereld plaatsen.

Dé vraag waar het voor Biesta om draait in het subjectificatieproces is: is wat ik wens, wenselijk? Is wat ik verlang, verlangbaar? Voor mijn leven, voor de levens van anderen, voor deze planeet? Deze vragen trekken het perspectief helemaal open, naar waarden zoals democratie en diversiteit, duurzaamheid en solidariteit. Hoe bouwen we democratie uit in een steeds diverser wordende samenleving? Hoe kunnen we leven op een planeet die grenzen stelt aan wat we verbruiken? Hoe willen we voor elkaar zorgen en hoe zorgen we voor wie niet voor zichzelf kan zorgen? Een heleboel vragen die opduiken tijdens het proces van volwassen worden. Volwassenheid is dan: niet achter je wensen en verlangens aanhollen, maar ze kritisch bevragen en waar nodig omvormen, aanpassen. Voor Biesta is dit meteen een proces van emancipatie: niet meer gevangen zitten in je eigen verlangens.

Een oefenplaats voor volwassenheid

Wat betekent dit nu voor het sociaal-cultureel volwassenenwerk? Biesta ziet de term “volwassenen” niet alleen als een doelgroep, maar ook als een ambitie: werken aan volwassenheid. Het sociaal-cultureel volwassenenwerk biedt een oefenplaats aan om volwassen te worden. Rijst de vraag welke (ped)agogische en educatieve “vormen” we kunnen inzetten om dat oefenen te ondersteunen. Volwassen worden loopt niet alleen via inzicht en begrip, je moet ook het verlangen wekken om volwassen te handelen. Biesta somt een aantal mogelijke insteken op: trek de aandacht, bouw een wachttijd in en maak tijd voor kritische reflectie, maak het verlangen en de gevolgen ervan zichtbaar.

Dat dit werkt, bewezen de medewerkers van de openbare bibliotheek in Troy, een stadje in Michigan, USA. De bibliotheek kon alleen open blijven als de inwoners van het stadje akkoord gingen met een –minimale- belastingverhoging. Een bepaalde actiegroep voerde echter hevig campagne tegen de verhoging. Hoe de bibliotheekmedewerkers het aanpakten, kan je hieronder bekijken.

Werken aan subjectificatie en volwassenheid: voor Biesta is dit een grote uitdaging voor het sociaal-cultureel volwassenenwerk. Hij noemt het “a beautiful risk”, het is een onzeker proces met een open einde.