We leven, werken en organiseren ons voortdurend in groepen: via gezinnen, vrienden, collega’s, verenigingen, straatcomités en noem maar op. Mensen zijn vanuit hun biologische evolutie te begrijpen als ‘groepsdieren’. Als sociaal-cultureel werker weet je dus best hoe je groepen kan ‘lezen’. Het samenspel van allerlei processen leidt tenslotte tot wat zich voor jouw ogen afspeelt.

Vijf niveaus in groepswerk

Het helpt om te denken over groepen in termen van ‘de scene’ en ‘de coulissen’. Op de scene zie je letterlijk wat er gebeurt: je ziet de interacties, je hoort de inhoud van gesprekken, je ziet de blikken en je hoort het gezucht. Wat je niet meteen opvalt, is wat er zich in de coulissen afspeelt. En laat dat nu net belangrijk zijn. De improvisaties die gebeuren voor je ogen op de scene worden geregisseerd door krachten achter de schermen, door processen die zich afspelen op vijf verschillende niveaus:

Op de scene kan het in principe over alle niveaus gaan: de groep praat bijvoorbeeld over het probleem dat een oplossing nodig heeft (inhoudsniveau) en over welke aanpak daarbij best gevolgd wordt (procedureniveau). Er wordt een agenda opgemaakt en het verslag wordt gecontroleerd. Of er wordt in de groep geventileerd over hoe dat de organisatiecontext het moeilijk maakt om de taak goed uit te voeren (contextniveau). Dat zijn de niveaus die het makkelijkst op scene worden gezet: mensen voelen het aan als ‘veilig’ om daar openlijk de discussie over aan te gaan.

In de coulissen zijn het echter vaak de innerlijke processen van mensen of de manier waarop in groep met elkaar wordt omgegaan die een heel bepalende rol spelen voor wat er op de scene gebeurt. Vinden we de manier waarop onze voorzitter ons benadert wel behoorlijk (interactieniveau)? Werk ik graag samen met dat bestuurslid (innerlijk niveau)? Je voelt meteen dat deze twee niveaus veel minder snel rechtstreeks de scene halen. Ze komen zelden in het spotlicht, maar hun invloed is des te aanwezig.

In de coulissen zijn het echter vaak de innerlijke processen van mensen of de manier waarop in groep met elkaar wordt omgegaan die een heel bepalende rol spelen voor wat er op de scene gebeurt.

Tijdens een evaluatie van de werking of tijdens een openbarstend conflict kan dan plots weer het interactieniveau of het innerlijke niveau op scene ter sprake worden gebracht. Iemand geeft aan dat hij zijn motivatie kwijt is of zegt dat hij er met zijn hoofd niet bij is omwille van problemen thuis, of iemand kaart aan dat de voorzitter als te bepalend wordt ervaren door de rest. Op zo’n moment gaan inhoud en procedure even naar de coulissen, maar toch werken zij ook door in wat op scene gebeurt. Uiteindelijk is het de inhoud wat mensen in team met elkaar verbindt en heeft een team procedures nodig om goed te kunnen samenwerken.

Verwrongen groepswerk

Belangrijk voor gezond groepswerk is dat er een dynamisch evenwicht en een vloeiende overgang tussen deze verschillende niveaus mogelijk is. De groep moet kunnen balanceren tussen alle niveaus, hetzij ‘vloeiend’, hetzij ‘conflictueus’. Dit betekent dat over elke niveau minstens ten dele ‘open’ moet kunnen gecommuniceerd of gereflecteerd worden op de scene. De begeleider kan hiertoe ook actie ondernemen: door het gesprek over die niveaus te beïnvloeden: soms te sturen, soms te expliciteren, soms expliciet op scene te brengen.

Verwrongen groepswerk ontstaat wanneer er sprake is van (een mengvorm van) volgende fenomenen:

• Blokkering: er is geen evolutie/verandering meer op een bepaald niveau. Het status quo wordt geïnstalleerd of gebetonneerd. Bv. de procedureregels zijn heilig, terwijl ze toch door een deel van de groep als onrechtvaardig worden bevonden.
• Verdringing of taboes: bepaalde niveaus zijn onbespreekbaar, terwijl er toch van alles gebeurt in de coulissen dat van serieuze invloed is op de werking. Bv. de manier waarop de voorzitter omgaat met de bestuursleden wordt als bedreigend ervaren. Toch durft niemand hierover in groep in aanwezigheid van de voorzitter iets te zeggen, wel met twee aan de koffie.
• Verschuiving: conflicten, spanningen die te maken hebben met het ene niveau, worden verschoven naar een ander niveau. Het echte conflict wordt dan ‘gemaskerd’, verwrongen, hertaald van het onbespreekbare naar iets wat bespreekbaarder lijkt. Bv. “Ik vind dat we onze vergaderingen beter moeten beperken tot de vooropgestelde tijd.” (=procedureniveau) – terwijl persoon in kwestie eigenlijk gewrongen zit met het feit dat enkele veelpraters de vergadering monopoliseren met ellenlange uiteenzettingen, en dat hij daardoor nota bene zijn eigen ei niet kwijt kan. In deze categorie zit ook het fenomeen ‘verborgen agenda’.