Eind augustus trokken 16 sociaal-cultureel werkers en lokale ambtenaren op leerreis naar Nederland, naar de driehoek Eindhoven, Tilburg, ’s Hertogenbosch. Socius nam het initiatief, de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG) sprong mee op de kar. Drie dagen intensief praktijken bezoeken, spreken met mensen uit het veld en met elkaar delen wat we meemaakten.

De centrale vraag: “Hoe kunnen we – zowel vanuit de lokale besturen als vanuit het sociaal-cultureel werk – ruimte creëren waarin burgers maatschappelijk initiatief kunnen nemen, ruimte waarin burgerinitiatief kan groeien?” Ons laten inspireren, maar tegelijk ook zelf ideeën ontwikkelen om in Vlaanderen mee aan de slag gaan. Lessen leren, lessen meebrengen. Dat was het opzet.

Durvers en doeners

Burgerinitiatieven zijn er simpelweg omdat burgers initiatief nemen! Bij alle succesvolle burgerinitiatieven die we bezochten, stelde ik hetzelfde vast: ze ontstaan bij de gratie van mensen die het initiatief zelf in handen nemen. Mensen die zich geraakt weten door een kwestie. Die een kans zien én iets durven ondernemen om die kans ook waar te maken. Mensen die andere mensen overtuigen, meenemen in een inspirerend verhaal. Bij elk bezoek werd ons dat duidelijker.

Burgerinitiatieven zijn er simpelweg omdat burgers initiatief nemen!

Neem nu Groendomein Wasven in Tongelre – een buitenwijk van Eindhoven. Het is niet moeilijk om me Alfred van Kempen voor de geest te halen, één van de eerste initiatiefnemers, die vandaag werkt voor de stichting die Wasven beheert. Onder een warme zon bij het begin van het beukenlaantje vertelt hij over de geschiedenis en de actuele projecten alsof het allemaal vanzelfsprekend is. Wij kunnen onze oren niet geloven.

“De beuk er in”

Tweede helft jaren negentig. Er wordt een nieuwe woonwijk gebouwd. Als gevolg van de ontwatering krijgt het oude beukenlaantje het lastig. Bomen worden ziek en dreigen af te sterven. Enkele buurtbewoners manen de gemeente aan om de beuken waar zijzelf en hun ouders nog hadden onder staan vrijen, te vrijwaren. De gemeente stelt in de plaats voor om de beuken te rooien en jonge beuken te planten. Het actiecomité ‘De Beuk er in’ is meteen een feit: de buurtbewoners verzamelen geld, zetten activiteiten en campagnes op om dan maar in eigen beheer de beuken te redden. En dat lukt: de gemeente geeft hen de toestemming om de beukenlaan gezond te maken en herin te richten.

Gaandeweg de weg banen

Het redden van de beukenlaan is het begin van een lange reeks stappen naar het beheer van een ondertussen 6 hectaren groot cultuur- en natuurhistorisch groendomein. Er dient zich een eerste grote kans aan: een beschermde langgevelboerderij aan het einde van de beukenlaan wordt aangekocht met zelf bij elkaar gebrachte middelen. En met een flinke lening van een miljoen euro. De gemeente stelt zich borg en garandeert de boerderij over te kopen bij mislukking, maar stopt er zelf verder geen geld in.

Na grondige restauratie is er plaats voor een ‘gasterij’ – zeg maar een restaurant of brasserie van formaat. Maar is er ook plaats voor een bakkerij en een koffiebranderij om het restaurant en de buurt van duurzame producten van eigen kweek te voorzien – alles professioneel uitgebaat. Er is ruimte voor tentoonstellingen en vergaderingen. Mensen met een verstandelijke beperking uit een zorginstelling in de buurt worden meegenomen in het arbeidsproces, begeleid door professionals en vrijwilligers.

Ondertussen worden ook de oude kasteeltuin en aanpalende natuurgebieden opgenomen in het groendomein. Verzorgd. Beheerd. Ontsloten. Er wordt een tuinderij opgezet: naast het eigen brood en de eigen koffie worden nu ook zelf gekweekte groenten, kruiden en fruit aangeboden in restaurant en winkel. Wanneer de zorginstelling verhuist, dreigen de mensen met beperking niet langer te kunnen werken op Wasven. Er wordt niet lang geaarzeld: een eigen zorginstelling wordt opgericht om iedereen blijvend te kunnen begeleiden. Een probleem wordt op die manier een nieuwe kans.

Er was geen groot plan vooraf. Er was alleen een reeks kansen die door de initiatiefnemers werden gegrepen.

Ondertussen wordt er getrouwd en gerouwd bij overlijden bij de Millenniumboom – waarvan de betrachting is om hem duizend jaar in leven te laten. Kinderen en volwassenen leren er over de natuur en over duurzaam leven. Workshops, wandelingen, lezingen: een levendig educatief programma brengt voortdurend volk op het domein. Er was geen groot plan vooraf. Er was alleen een reeks kansen die door de initiatiefnemers werden gegrepen. Gaandeweg werd de weg gebaand. Ondertussen werken een aantal mensen professioneel voor het netwerk van stichtingen die samen groendomein Wasven vormen. Maar het hart van de werking blijven de 80 vrijwilligers, meestal mensen uit de buurt en de 40 mensen met een verstandelijke beperking die er hun dag zinvol doorbrengen. Samen betrokken geraken op ‘plekken’ kan blijkbaar veel creativiteit en initiatief teweeg brengen: dat is ook wat Dries Van de Velde opmerkt.

Alles staat of valt met de mensen die het doen

Het gaat om mensen. Daarvan ben ik overtuigd, nu meer dan ooit. Succesvolle burgerinitiatieven steunen op mensen die er echt hun schouders onder zetten. Vier kwaliteiten zie ik telkens terugkeren.

• Ze weten zich ‘geraakt’ door een kwestie. Ze liggen er wakker van en ze praten er over met mensen in hun omgeving. Ze zijn er zelf van overtuigd dat er iets moet gebeuren. Dat van de kwestie echt een publieke zaak moet gemaakt worden: ze belangt de gemeenschap aan en dus moet er iets ondernomen worden. De beuken redden. Een buurtgemeenschap én het groen in de buurt versterken. Mensen met een verstandelijke beperking een zinvolle dagbesteding geven.
• Ze zien kansen. Ze kijken daarbij voorbij de problemen. Ze zoeken en onderzoeken hoe ze iets kunnen ondernemen. Ze zien de opportuniteiten of ze zoeken ze zelf op. Ze dromen luidop. Een oude boerderij die te koop staat. Een stuk natuur in de buurt dat onbeheerd en ontoegankelijk is. Een stuk grond dat geschikt is voor tuinderij.
• Ze kunnen anderen overtuigen. Ze weten echt een goed verhaal te brengen. Authentiek en helder. Vaak simpel. Geen complexe theorieën of grote woorden, wel beelden die mensen verstaan en kunnen meeslepen. Beelden die beroeren en in beweging zetten. Ze zijn sterk in relaties en spreken iedereen aan met hun verhaal. ‘Vrijende ouders in het beukenlaantje’. ‘De beuk er in’. ‘We kunnen de mensen die hier werken, toch niet laten gaan omdat hun instelling verhuist?!’
• En wat me het meest opvalt: ze durven. Ze zijn bereid om echt risico’s te nemen. Een groep burgers leent gewoon een miljoen euro, weliswaar met garantie van de gemeente. Ze baten de gasterij commercieel uit. Ze zoeken voortdurend hoe ze kunnen groeien, hoe ze er zinvol nieuwe initiatieven kunnen bij aansluiten. Hun initiatief is een echte onderneming, in de meeste waardevolle betekenis van dat woord. Ze durven het groot zien en het groots doen.

Deze initiatiefnemende burgers doen mij voortdurend denken aan de tripel-B-werkers die we met Socius al tegenkwamen in het traject rond maatschappelijk innoveren: ze zijn Bewogen, Bevlogen en Beweeglijk. Mooi toch. Sociaal-culturele professionals kunnen hun voordeel doen met deze inzichten: waar ze mensen tegenkomen met dit profiel, loont het om hen volop te stimuleren en te ondersteunen. Maar misschien nog meer: deze burgers kunnen het zelf. Zorg dus dat ze eigenaar blijven van hun verhaal.